Ένα μικρό αφιέρωμα στο Ελληνικό ραδιόφωνο με αφορμή την παγκόσμια ημέρα ραδιοφώνου.
Επί ελληνικού εδάφους, την πρώτη απόπειρα ραδιοφωνικής εκπομπής πραγματοποιεί η Διοίκηση Ραδιοφωνίας του υπουργείου Ναυτικών (ΔΡΥΝ) στις εγκαταστάσεις του στο Βοτανικό, το 1923, ενώ δύο χρόνια αργότερα, το 1925, η σχολή Μεγαρέως επιχειρεί δυο πειραματικές ραδιοφωνικές εκπομπές, μια εκ των οποίων περιλάμβανε μετάδοση μιας μικρής σχολικής γιορτής. Η εκπομπή προαναγγέλλεται στον τύπο της εποχής κι έτσι μπορούν και την παρακολουθούν οι λίγοι, περίπου 200 άτομα σύμφωνα με έρευνα της εποχής, που στο σαλόνι τους στέκει σε περίοπτη θέση το ραδιόφωνο. Οι τότε έλληνες κάτοχοι της πολυτέλειας που έφερε το όνομα ραδιόφωνο, είναι υποχρεωμένοι να καταβάλουν ως συνδρομή το σημαντικό ποσό των 500 δραχμών στη διεύθυνση Λαχείων του Στόλου που υπαγόταν στο υπουργείο Ναυτικών. Ακολουθούν τρία χρόνια από εκείνη την πρώτη μετάδοση, ώσπου ο Χρήστος Τσιγγιρίδης να ιδρύσει τον πρώτο ραδιοφωνικό σταθμό στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια, με έδρα την συμπρωτεύουσα. Ο σταθμός θα κυριαρχήσει στη ζωή της Βόρειας Ελλάδας για περισσότερο από 20 χρόνια.
Την ίδρυση του σταθμού του Τσιγγιρίδη ακολουθεί ο διαγωνισμός για την εγκατάσταση εθνικού ραδιοφωνικού σταθμού. Οι πρώτοι που αναλαμβάνουν το έργο, αδυνατούν να το πραγματοποιήσουν και κηρύσσονται έκπτωτοι. Μέχρι που την εγκατάσταση και την εκμετάλλευση των πρώτων χρόνων αναλαμβάνει η εταιρεία Τελεφούνγκεν, επί κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου, με την επίσημη κατοχύρωση να γίνεται εν έτει 1936, μετά από διαγωνισμό που πραγματοποιεί ο Ιωάννης Μεταξάς. Τότε κατασκευάζονται κτίρια στα Νέα Λιόσια για να τοποθετηθεί εκεί ο ραδιοφωνικός πομπός μεσαίων κυμάτων 15KW, ενώ στο Ζάππειο Μέγαρο γίνεται η διαρρύθμιση των τριών στούντιο του σταθμού.
Ταινία ντοκιμαντέρ του Ρούσσου Κούνδουρου με θέμα τη λειτουργία και την προσφορά του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ), παραγωγής του 1959. Γίνεται παρουσίαση των κτιριακών εγκαταστάσεων, του τρόπου παραγωγής των εκπομπών και της ροής του ημερήσιου ραδιοφωνικού προγράμματος, του τεχνικού εξοπλισμού των Κέντρων Εκπομπής των Λιοσίων και του Μπογιατίου και του ανθρώπινου δυναμικού του ΕΙΡ. Κατά τη διάρκεια της αφήγησης, εναλλάσσονται πλάνα που απεικονίζουν την καθημερινή ζωή της ελληνικής κοινωνίας στα τέλη της δεκαετίας του 1950, παρεμβάλλονται στιγμιότυπα από μεταδόσεις του «Εθνικού Προγράμματος» του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών ενώ ακούγεται και το ραδιοφωνικό σήμα του Τσοπανάκου.
Την ίδια χρονιά ιδρύεται και η Υπηρεσία Ραδιοφωνικών, ΥΕΡ, με γραφεία στην οδό Βουλής. Με την πάροδο του χρόνου οι ανάγκες για έμψυχο υλικό αυξάνονται και με την κήρυξη του πολέμου το ραδιόφωνο εμψυχώνει και ενημερώνει του Έλληνες. Όταν τα γερμανικά στρατεύματα εισέρχονται στην Αθήνα σπεύδουν να καταλάβουν τους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου και τις εγκαταστάσεις του πομπού στα νέα Λιόσια. Όταν όμως τα στρατεύματα αποχωρούν από την Αθήνα, ανατινάσσουν τον ένα από τους δύο πομπούς που υπάρχουν πλέον στα Λιόσια. Αποτέλεσμα ο ραδιοφωνικός σταθμός την ημέρα απελευθέρωσης της πόλης δεν λειτουργεί. Ο σταθμός εκπέμπει και πάλι, στις 20 Οκτωβρίου 1944 και ώρα 1:25 μ.μ., με την βοήθεια ενός μικρού πομπού που διέθετε το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Σχεδόν ένα χρόνο αργότερα οι εγκαταστάσεις της ΑΕΡΕ περιέρχονται στο νεοϊδρυόμενο Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ). ΤΑ χρόνια που ακολουθούν δημιουργούνται ο ραδιοφωνικός σταθμός Βόλου, Λάρισας, Ιωαννίνων, το «Μπουρίνι», ο ερασιτεχνικός σταθμός της Μυτιλήνης, ο σταθμός της Καβάλας, της Τρίπολης. Τότε δρομολογείται και πραγματώνεται και η δημιουργία του Δεύτερου και του Τρίτου προγράμματος. Το 1975 η ΕΙΡ μετατρέπεται σε Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση Α.Ε. ενώ το 1987 δημιουργείται ενιαίος φορέας ο οποίος περιλαμβάνει την ΕΡΤ και την ΕΡΑ (Ελληνική Ραδιοφωνία) με το Πρώτο, Δεύτερο, Τρίτο, Τέταρτο και Πέμπτο πρόγραμμα. Εκείνη την ίδια χρονιά βέβαια ξεκινά και η έκρηξη της ελεύθερης ελληνικής ραδιοφωνίας με πρώτο σταθμό τον 984 του Δήμου Αθηναίων.
Οι πρώτοι πρωταγωνιστές του μικροφώνου
Οι πρώτοι που εμπλούτισαν τις αναμνήσεις των Ελλήνων με την φωνή τους ήταν η αλησμόνητη Αφροδίτη Λαουτάρη, η Αγγελική Κότσαλη και η Κονταράτου. Ακολούθησαν ο Μιχάλης Κοφινιώτης, λαμπρό αστέρι της οπερέτας, η Νιόβη Πηνιατόγλου, ο Κώστας Σταυρόπουλος, ο ιστορικός εκφωνητής Τζων Βεϊνόγλου, ο Μιχάλης Γιαννακόπουλος, που με τις αθλητικές εκπομπές του κατέκτησε το πανελλήνιο, ο Νίκος Χάκκας, η Καίτη Ασπρέα, ο Γ. Κάρτερ, η Αντιγόνη Τριφύλλη, η Καίτη Λιδωρίκη, η Ντόρα Βολανάκη, ο Γιάννης Μιχαλόπουλος, η Ιωάννα Ρουμάνη, ο Ι. Βροντάκης, η Ελπίς Κουκάκη, η Διδώ Πετροπούλου, η Μαίρη Ιγγλέση, ο Λουκιανός Ροζάν και ακολούθησαν αμέτρητοι ακόμα…
Στις αρχικές εποχές, το ραδιόφωνο εκτός από τις εκπομπές, καταγράφει και μια κοινή πορεία με το θέατρο. Πολλές από τις σημαντικές παραστάσεις της θεατρικής μας ιστορίας παραμένουν στην «σκιά», αφού εκτελούνται στο ραδιόφωνο. Το θέατρο του ραδιοφώνου, συγκεντρώνει αριθμητικά πολύ περισσότερο κοινό, αφού μπορεί και φτάνει στις πιο απομακρυσμένες περιοχές. Από τους θεατρικούς ραδιοφωνικούς ρόλους περνούν και οι μεγαλύτεροι των ηθοποιών, πρωταγωνιστές του Εθνικού Θεάτρου, με σκηνοθέτες τους κορυφαίους του είδους. Η Μαρίκα Κοτοπούλη, ο Αχιλλέας Μαμάκης, ο Δημήτρης Μυράτ, ο Δημητρης Χορν, η Κυβέλη, η Δέσπω Διαμαντίδου, ο Δημητρης Παπαμιχαήλ, η Μελίνα Μερκούρη, η Κατίνα Παξινού, η Κάκια Παναγιώτου, είναι μόνο μερικοί από τους ηθοποιούς που χαρίζουν την φωνή τους αναμεταδίδοντας μαγικές σκηνές για τους ακροατές.
Η συναρπαστική, καινούργια εμπειρία του πρώτου μέσου, που εκμηδένισε τις αποστάσεις, χαράσσει από τα πρώτα της βήματα ανεξίτηλα τα σημάδια της στην ιστορία, προσφέροντας ταυτόχρονα τεράστιες δυνατότητες στην πολιτιστική ανάπτυξη, στην ενημέρωση και στην ψυχαγωγία ενός λαού. Οι απαρχές του μέσου στην Ελλάδα, οι κορυφαίες στιγμές της κοινωνικής παρουσίας του, ο καθοριστικός ρόλος του στην κατοχή και την Αντίσταση, η συμβολή του στον πολιτισμό και η απελευθέρωσή του, το μετατρέπει σε απαραίτητο «συστατικό» ενός σπιτιού ή ενός απογεύματος.
Η Θεία Λένα
Στα δύσκολα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής, η Αντιγόνη Μεταξά – συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας και δημιουργός του πρώτου παιδικού θεάτρου στην Ελλάδα – ως συνεργάτρια του Ραδιοφωνικού Σταθμού Αθηνών από το 1938, αναλαμβάνει να διευθύνει την καθημερινή «Ώρα του Παιδιού».
Χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο «Θεία Λένα» συντρόφευε καθημερινά εκατοντάδες χιλιάδες παιδικές ψυχές. Η χαρακτηριστική μουσική της εκπομπής της υπήρξε το δημοφιλέστερο παιδικό άκουσμα περίπου για μία τριακονταετία και οι υπηρεσίες υπήρξαν ανεκτίμητες για την εποχή.
«Καλημέρα παιδιά. Πέστε και σεις Καλημέρα», έλεγε για το καλωσόρισμα και ακολουθούσε η διασκέδαση που συνοδευόταν από τη διδαχή και την καθοδήγηση, με την Θεία Λένα να συνθέτει και να εκτελεί καθημερινά την παρουσία με διαφορετικούς τρόπους. Ένας εξ’ αυτών η «Ελενίτσα», την οποία ενσάρκωνε η ενήλικη Ρηνούλα Μενάνδρου, που απαντούσε στις περισσότερες ερωτήσεις και λάνσαρε τα τραγούδια της.
Η κυριαρχία των πειρατών
«Τον πειρατή! Τον πειρατή! Ψίθυροι και παράσιτα, φωτιές από μιαν άλλη γη, κύματα γέλιου που ξεσπά, αφιερωμένο εξαιρετικά» τραγουδούσε ο Διονύσης Σαββόπουλος το 1979, χρονιά που κυκλοφόρησε τη «Ρεζέρβα» που περιλάμβανε το ομώνυμο τραγούδι. Ο «Πειρατής» που περιέγραφε στους στίχους του ο Σαββόπουλος, ήταν εμπνευσμένος από τον μαγικό κόσμο των ερασιτεχνών της επικοινωνίας, που προσέφεραν την εναλλακτική λύση για μια διαφορετική ακρόαση.
Στη δεκαετία του ’60, εκτός από τις λιγοστές εκπομπές του κρατικού ραδιοφώνου υπήρχε και ο αμερικανικός σταθμός, της βάσης της Νέας Μάρκης. Από εκεί τρεις φορές την εβδομάδα εκπέμπονταν ηχογραφημένα προγράμματα με Αμερικανούς dj’s οι οποίοι δημιουργούσαν το δικό τους top10 από ξένα τραγούδια εμπλουτίζοντάς το πάντα με μουσικές πληροφορίες, ώστε να εκπαιδεύουν σε προχωρημένες, για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής, μουσικές και γλώσσες.
Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό για να ικανοποιήσει την ακόρεστη δίψα των τότε ακροατών με αποτέλεσμα στην ραδιοφωνική σκηνή να αρχίσουν να εμφανίζονται διάφοροι ερασιτέχνες, έφηβοι και νέοι οι οποίοι φοιτώντας σε σχολές ηλεκτρονικών, πειραματίζονταν θέλοντας να εφαρμόσουν την θεωρία στην πράξη.
Πομποί, δέκτες, λυχνίες, watt και κεραίες αντικαθιστούσαν το σχοινί της μπουγάδας. Πατέντες, ιδιοκατασκευές, και μεταχειρισμένα ανταλλακτικά από το Μοναστηράκι, εξέπεμπαν μελωδίες μετά το μανιώδες ξεφύλλισμα της «Τεχνικής Εκλογής», δημιουργώντας σταθμούς βραχύβιους, γειτονικής εμβέλειας, με στούντιο τα διάφορα πλυσταριά και κωδικά πάντα ονόματα. Όταν τα ραδιογωνιόμετρα άρχισαν να βγαίνουν στο κυνήγι για να συλλάβουν τους παραβάτες, οι πειρατές μετέτρεπαν του σταθμούς σε κινητούς μεταφέροντας του από πλυσταριό σε πλυσταριό…
Σ’ αυτή την γοητευτική παρανομία, μουσικές, λόγος διαφορετικός από τον άκαμπτο του κρατικού ραδιοφώνου, και αφιερώσεις γίνονταν το διαβατήριο για την ανάπτυξη των σχέσεων της νέας κυρίως γενιάς. Η ήρεμη επανάσταση των πειρατών του ραδιοφώνου άνοιξε την πόρτα σε ξένες μουσικές, και σε νέα δεδομένα γεννώντας την επιθυμία μιας «ελεύθερης ραδιοφωνίας», που ξεκίνησε από το τρίτο πρόγραμμα του Μάνου Χατζηδάκη και ολοκληρώθηκε μόλις το 1987, χρονιά αλλαγής πορείας για το ραδιόφωνο.
Στις 31 Μαΐου, άνοιξε επίσημα ο πρώτος μη κρατικός ραδιοφωνικός σταθμός, ο «Αθήνα 984», με διευθυτή τον Γ. Τζανετάκο. Στον σταθμό μετακόμισαν και ξεκίνησαν εκπομπές πολλά γνωστά ονόματα δημοσιογράφων και παραγωγών της εποχής. Τσαουσόπουλος, Έβενης, Αβραάμογλου, Σαραντής, Πολυχρονίου, Ραράκος, αλλά και Ψαριανός, Λάλας, Ταγματαρχης, Παναγιωτόπουλος, Μητσικώστας και πολλοί άλλοι. Ακολούθησαν και άλλοι δημοτικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί όπως το ΚΑΝΑΛΙ 1 του Πειραιά, ο Δίαυλος 10, και το Μάιο του 1988 οι δύο πρώτοι ιδιωτικοί ραδιοσταθμοί ΑΝΤΕΝΝΑ, ιδιοκτησίας Μίνου Κυριακού, και φυσικά ο TOP FM, ιδιοκτησίας Λαμπράκη. Από τότε το μποτιλιάρισμα στα ερτζιανά αρχίζει να γίνεται ασφυκτικό.
Τα αστέρια της Ελεύθερης Ραδιοφωνίας
Αν τις παλαιότερες δεκαετίες τα πρωινά φιλοξενούσαν ραδιοφωνικά σήριαλ, με πολύ καλούς ηθοποιούς στην ΕΙΡ, όπως η «Λάουρα» με τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, τα βράδια «Τα Χρονικά της ημέρας» και τα Σαββατοκύριακα τα «Νέα Ταλέντα» του Οικονομίδη την δεκαετία του μποτιλιαρίσματος οι εκπομπές υπήρξαν πιο εναλλακτικές.
Από τις ρετρό ζώνες των αναζητήσεων του Ερυθρού Σταυρού, του Δελτίου της Υδρογραφικής, του Δελτίου Τιμών του Χρηματιστηρίου Αθηνών και των Τιμών Πώλησης διαφόρων οπωρολαχανικών καθώς και τα αποτελέσματα των εισαγωγικών εξετάσεων, περάσαμε στα διαφημιστικές εκπομπές των μεγάλων δισκογραφικών εταιρειών, που μας σύστηναν τα νέα αστέρια του λαϊκού πενταγράμμου. «H Polygram παρουσιάζει» ήταν ο τίτλος και οι καλλιτέχνες του σήμερα ήταν οι πρωτοεμφανιζόμενοι του χθες.
Σε εκείνες τις ρετρό πρώτες εποχές πριν περάσουμε στο σύγχρονο χθες ώρες χαλάρωσης προσέφερε και το πρόγραμμα της EPA 5, η λεγόμενη «Φωνή της Ελλάδας» που ξετρύπωνε σε κάθε μεριά του πλανήτη πατριώτες. Χαρακτηριστικοί διάλογοι:
«-Ο Γιάννης από Τασμανία αφιερώνει στον ξάδερφό του, Βαγγέλη που ταξιδεύει με ένα τάνκερ στην Βενεζουέλα, κάτι από Καζαντζίδη και στέλνει την αγάπη του και στους συγγενείς τους στο Αγρίνιο.
-Ευχαριστούμε Γιάννη. Καλά ταξίδια Βαγγέλη. Χαιρετισμούς στο όμορφο Αγρίνιο».
Γλυκιές αναμνήσεις και κερδισμένες εντυπώσεις την εποχή εκείνη προσέφερε και η εκπομπή «Πες μας Σωκράτη» με τον αξέχαστο Μίμη Φωτόπουλο και την κλασσική ατάκα της εκπομπής «τι να σας πω βρε παιδιά… ένα ξέρω, ότι τίποτα δεν ξέρω».
Τις χρυσές εποχές που ακολούθησαν εκτός από το ευφάνταστο περιεχόμενο υπήρχαν και ευφάνταστοι τίτλοι με αποκορύφωμα την εποχή της ελεύθερης ραδιοφωνίας και της άνθισης των ιδιωτικών σταθμών.
Αλησμόνητες για πολλούς στιγμές προσέφερε και το «Καλησπέρα σας, κύριε Έντισον» με τον Γιώργο Παπαστεφάνου, αλλά και οι «Λαϊκοί Βάρδοι» του Πάνου Γεραμάνη, καθημερινή εκπομπή αφιερωμένη στο ρεμπέτικο τραγούδι, χαρακτηριζόμενη από πολλούς ως κιβωτός γνώσης και αγάπης που αναζωογόνησε τη συλλογική μας μνήμη. Το «Σκάλα για τ’ αστέρια», στο Δεύτερο πρόγραμμα με την Μαριτίνα Πάσαρη, η Ρηνιώ Παπανικόλα, ο Αργύρης Ζήλος και ο Άκης Δασκαλόπουλος, το «Όλα τα πρωινά του Κόσμου» του Κώστα Γιαννόπουλου, το «Καθημερινό Καλειδοσκόπιο», ένα μαγκαζίνο με ζευγάρι εκφωνητών που άλλαζε σχεδόν κάθε σεζόν( αλησμόνητο ζεύγος ο Δάνης Κατρανίδης και η Γωγώ Ατζολετάκη) ήταν μερικές ακόμα της λίστας των αξέχαστων στιγμών.
Πολλών αγαπημένη ήταν και η μεταμεσονύχτια ζώνη, με διάφορες εκπομπές, όπως το «Αεροστούντιο Μπολερό», στις αρχές της δεκαετίας του ’80, μετά τις αναζητήσεις του Ερυθρού Σταυρού με jingle της Λένας Πλάτωνος όπου συμμετείχαν η Άννα Παναγιωτοπούλου και ο Στάθης Ψάλτης.
Μέσα στην δεκαετία του ’80, στην κρατική ραδιοφωνία άλλη μια εκπομπή με τον ευφάνταστο τίτλο «Τρεις στην μπανιέρα και ένας απ’ έξω» με τους Λάκη Λαζόπουλο, Δημήτρη Πιάτα και Μίνα Αδαμάκη κατέκτησε κοινό και εντυπώσεις. Αλλά και ο Κώστας Μυλωνάς με την μεταμεσονύχτια εκπομπή «Ελεύθερα τη γνώμη σου» που κρατούσε με κουβεντούλα παρέα στους ακροατές μέχρι να κλείσουν τα μάτια. Ο ίδιος παραγωγός διατηρούσε μια ακόμη εκπομπή πιο χαλαρή, που έμεινε στην ιστορία για τα περίφημα σπασίματά της:
«Σπάστε μου κάτι ρε παιδιά, το έχω ανάγκη». Οι ακροατές καλούσαν κι έσπαγαν ότι έβρισκε ο καθένας, ένα πιάτο, ένα ποτήρι, ένα τασάκι μέχρι που μια μέρα κάποιος κάλεσε λέγοντας «Έλα, βάζω μπροστά τη μπουλντόζα να γκρεμίσω το μαγαζί μου»!
Αδύνατον να απουσιάσουν από την λίστα και τα αείμνηστα τηλεφωνικά ραντεβού, πολύ πριν τα τηλεοπτικά της Βάσιας Τριφύλλη, με τον Άκη Διαλυνό. «…Είμαι 1.80, μελαχρινός με πράσινα μάτια. Εγώ 1.70, ξανθιά, με τέλειες αναλογίες… Τι μουσική ακούς; Πού βγαίνεις τα βράδια; …και ούτω καθεξής. Το χιούμορ και οι ατάκες χαρακτηρίζονταν εξαιρετικές με αθώα και ανέμελη διάθεση και τα ραντεβού κλείνονταν με ανταλλαγή σταθερών, πάντα, τηλεφώνων, με την υπόκρουση καλής retro μουσικής!
Τα «Φασόλια για δυο» κάθε Σαββατοκύριακο μεσημέρι στα τέλη της δεκαετίας του ’80, με τον Μηνά Λαβάντη και Δημήτρη Μυλωνόπουλο, αργότερα οι «Αμαρτίες» με τον Χρήστο Τριανταφυλλόπουλο, η Σοφία Βόσσου στην εκπομπή η «Ποτούλα και ο Πίπη» του ΣΚΑΪ, ο «Δούρειος Ήχος» του Top FM στα τέλη της ίδιας δεκαετίας κρατούν γερά στις αναμνήσεις των περισσοτέρων.
Αττικη Γη 