Ανεγέρθηκε με χρήματα του Ιούλιου Καίσαρα, και στην τουρκοκρατία οδηγούσε στο σταροπάζαρο. Πάνω στους κίονες οι έμποροι αναρτούσαν τις τιμές…
ΣΤΗΝ ΠΛΑΚΩΤΗ ΚΟΛΩΝΑ ΤΗΣ ΠΑΖΑΡΟΠΟΡΤΑΣ
ΛΙΖΑ ΜΙΧΕΛΗ
Η εγκατάλειψη της Αθήνας στη διάρκεια του βενετοτουρκικού πολέμου μπορεί να μη δημιουργεί τομή στην ιστορία της οθωμανικής περιόδου της πόλης, δεν παύει όμως να είναι γεγονός καθοριστικό για την εξέλιξη των σχέσεων ανάμεσα σε εξουσιαστές κι εξουσιαζόμενους. Μετά την επιστροφή των κατοίκων στην Αθήνα κι ως την εποχή της Επανάστασης, παρ’ όλες τις κατά καιρούς επιδρομές κι άλλες ανάλογες περιπέτειες, η ζωή στην πόλη ακολουθεί ρυθμούς που μένουν αναλλοίωτοι για περισσότερο από εκατόν είκοσι χρόνια.
Τότε, στα τέλη του ΙΖ’ αιώνα, η Αθήνα παίρνει τη μορφή της οθωμανικής πόλης που μας έχουν παραδόσει κείμενα και εικόνες.
Η αγορά της,
σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής, ήταν ταυτόχρονα διοικητικό και εμπορικό κέντρο.
Ξεκινώντας απ’ τους Αέρηδες και το Μεντρεσέ έφτανε μέχρι το δυτικό τοίχο της βιβλιοθήκης του Αδριανού και τους γύρω απ το Μοναστηράκι δρόμους. Την αποτελούσαν το Σταροπάζαρο, το Πάνω και το Κάτω Παζάρι.
Σ’ αυτή την περιοχή βρίσκονταν τα μαγαζιά, τα κέντρα αποφάσεων, οι χώροι κοινωνικών επαφών. Χώροι προσευχής (τζαμιά κι εκκλησίες), το τουρκικό διοικητήριο (Βοεβοδαλίκι), η έδρα της τοπικής αυτοδιοίκησης (Δημογεροντία), το τελωνείο (ντουάνα ή Πουμπρούκι), το δικαστήριο (Καπλίκι), τα καφενεία, τα λουτρά, τα πανδοχεία, αλλά και οι κατοικίες της ανώτερης τάξης. Εκεί κοντά ήταν και οι υπαίθριοι χώροι αγοραπωλησιών, όπως π.χ. το αλογοπάζαρο του Θησείου.
Για το λόγο αυτό, αντικείμενο κάθε ιστορικής προσέγγισης
του χώρου της αγοράς αποτελούν όλες οι λειτουργίες της πόλης κι όχι μόνο οι εμπορικές συναλλαγές.
Στην Αθήνα, όπως και α όλες τις πόλεις της εποχής όπου το καθεστώς ήταν φεουδαρχικό, η αγορά λειτουργούσε με τρεις μορφές: σαν καθημερινή, σαν εβδομαδιαία και σαν ετήσια.
Το Σταροπάζαρο ήταν η σημαντικότερη και γνωστότερη ετήσια αγορά της Αθήνας. Χώρος λειτουργίας του η περιοχή της Ρωμαϊκής αγοράς.
Η είσοδος της, η δωρική Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς, στραμμένη προς το δρόμο που από τα δυτικά ένωνε τη ρωμαϊκή με την ελληνική αγορά, διατήρησε τη λειτουργικότητα της και στις κατοπινές περιόδους, παρά τις ριζικές αλλαγές στο γύρω χώρο και τη μερική της ενσωμάτωση σε νεότερα κτίσματα. Το Σταροπάζαρο, που συγκέντρωνε στην περιοχή της πλήθη ντόπιων εμπόρων και αγροτών από τα χωριά των Μεσογείων, της έδωσε το όνομα της Παζαρόπορτας.
 |
| ΑΕΡΗΔΕΣ ΚΑΙ ΔΕΡΒΙΣΗΔΕΣ |
Οι αγοραπωλησίες γίνονταν εκεί ολόκληρο τον Ιούλιο, εποχή της συγκέντρωσης του σταριού.
Η ίδια περιοχή χρησίμευε και για τις συναλλαγές που αφορούσαν άλλα ανάλογα εμπορεύματα, όπως το λάδι και το αλάτι, απ’ την εποχή των Ρωμαίων. Μια επιγραφή πάνω στην «πλακωτή κολώνα της Παζαρόπορτας», μιας απ’ τις παραστάδες της Πύλης, στέκεται και σήμερα στο ίδιο σημείο και αναφέρεται στις αγοραπωλησίες αυτές: «ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ…».
(Σε σχεδιάσματα του 1809 η επιγραφή του Αδριανού φαίνεται εντειχισμένη σε σπίτι στηριγμένο πάνω στο αρχαίο κτίσμα.
Το σπίτι αυτό κατεδαφίστηκε στις ανασκαφές κι η ρωμαϊκή παραστάδα με την επιγραφή έμειναν ατόφιες στην αρχική τους θέση).
Αρκετά σπίτια με κήπους μικρούς, μια δημόσια βρύση που ήταν πόλος έλξης γι’ ανθρώπους και υποζύγια,
γειτόνευαν με την Παζαρόπορτα. Κοντά της υπήρχε και μια, κατεδαφισμένη σήμερα, βυζαντινή εκκλησούλα, η Σωτείρα της Παζαρόπορτας – μια απ’ τις μικρές εκείνες εκκλησίες που χτίζονταν κοντά σε σημαντικά αρχαία μνημεία για να «εξαγνίσουν» το χώρο… Άλλες δυο εκκλησίες της περιοχής, που εδώ και χρόνια κατεδαφίστηκαν, ήταν ο Προφήτης Ηλίας κι ο Ταξιάρχης του Σταροπάζαρου. Στον ανοιχτό χώρο που εκτεινόταν περ’ απ’ τα κτίσματα αυτά, ζυγιζόταν και πουλιόταν το στάρι.
Τουλάχιστον μέχρι το 1672, οι έμποροι χρησιμοποιούσαν για το σκοπό αυτό τα ρωμαϊκά μέτρα βάρους που είχαν βρεθεί επί τόπου για το ζύγισμα του εμπορεύματος.
Τα «μελτέπια» της τουρκοκρατίας ήταν τα δίκοιλα και μονόκοιλα αρχαία μέτρα. Δίπλα από την επιγραφή του Αδριανού κρεμούσαν και την πινακίδα με το Narh (το Νάρτι), δηλαδή την επίσημη διατίμηση του σταριού, που καθοριζόταν απ’ τη διοίκηση.
 |
| Ο ΜΕΝΤΡΕΣΕΣ (ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΙΕΡΟΣΠΟΥΔΑΣΤΗΡΙΟ) |
Δυο επώνυμα κτίρια βρίσκονταν στο χώρο της ετήσιας αγοράς: το Ρολόι του Κηρρύστου και το τζαμί του Σταροπάζαρου, το Φεπχιέ. Και τα δυο συχνά συνοδεύουν στις χαρακτικές συνθέσεις των περιηγητών την Παζαρόπορτα, μαζί μ’ ένα άλλο, το Μεντρεσέ, που χάρη στην αρχιτεκτονική ιδιομορφία του αποτυπώθηκε από πολλούς ζωγράφους, πλαισιωμένος συνήθως από δυο λιγνά κυπαρίσσια.
Οι Τούρκοι, απασχολημένοι με τα εξουσιαστικά τους καθήκοντα, προτιμούσαν να χρησιμοποιούν παλιότερα οικοδομήματα, μετασκευάζοντας τα, παρά να χτίζουν καινούργια.
Έτσι, μ’ εξαίρεση λουτρά και κατοικίες, το πρώτο κτίριο που έρχεται να προστεθεί σ’ όσα προϋπάρχουν στο κέντρο της πόλης είναι ο Μεντρεσές. Χτίζεται απέναντι απ’ τους Αέρηδες στο πρώτο μισό του ΙΗ’ αιώνα, που χαρακτηρίζεται από την παγίωση της τουρκικής κυριαρχίας στην Αθήνα. Η κτητορική του επιγραφή, ακόμα εντειχισμένη πάνω απ’ την κεντρική είσοδο,
εκτός απ’ τη χρονολογία, 1721, αναφέρει και το όνομα του κτήτορα Μεχμέτ Φαχρή.
Ο Μεντρεσές ήταν τούρκικο ιεροσπουδαστήριο και στέγαζε για πολλά χρόνια τους σοφτάδες (φοιτητές), που ζούσαν εκεί σαν οικότροφοι.
Το κτίριο είχε κεντρική αυλή που την τριγύριζαν μικρά δωμάτια, σαν κελιά χριστιανικού μοναστηριού, κι ένα μικρό τζαμί στη ΒΔ. του γωνία.
Οι μικροί τρούλοι της στέγης του κατέληγαν σε καμινάδες, που θύμιζαν κουζίνες βυζαντινών μοναστηριών, όπως π.χ. της Μονής Καισαριανής πάνω στον Υμηττό.
Στο Μεντρεσέ μαζεύονταν συχνά οι Τούρκοι ιθύνοντες για να συζητήσουν θέματα ιδιαίτερα σοβαρά. Εκεί συγκεντρώθηκαν οι αγάδες της περιοχής και στο άκουσμα του ξεσπάσματος της Επανάστασης στην Πελοπόννησο το 1821.
Ο Μεντρεσές, μετασκευασμένος αργότερα σε φυλακή, σώθηκε μέχρι το 1919, οπότε και κατεδαφίστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά.
Ο Πύργος των Ανέμων, ή «Αέρηδες» – απ’ τ’ ανάγλυφα των οκτώ προσωποποιημένων ανέμων που διακοσμούσαν το εξωτερικό του, στέγασε μετά το 1750 τους δερβίσηδες του τάγματος των Μεβλεβηδών.
Το ρολόι του Ανδρόνικου Κυρρήστου, που στον ΙΖ’ αιώνα είχε τόσο εντυπωσιάσει τον Εβλιά, πάντα τέλεια διατηρημένο, χρησιμοποιήθηκε αυτούσιο απ’ τους δερβίσηδες, χωρίς ν’ αλλοιωθεί η αρχιτεκτονική του μορφή.
Καθώς όμως οι διάφορες προσχώσεις είχαν σκεπάσει το αρχικό του μαρμάρινο δάπεδο, οι Τούρκοι κατασκεύασαν ένα ξύλινο πάτωμα που βρισκόταν περίπου 2.30 μ. ψηλότερα απ’ το αρχικό.
Έτσι, το υδραυλικό ρολόι της ρωμαϊκής αρχαιότητας, το πρωτοχριστιανικό βαπτιστήριο, ο «τάφος του Σωκράτη» των δυτικών περιηγητών του ΙΖ’ αιώνα, μετατράπηκε τον ΙΗ’ σε «Τεκκέ του Μπραΐμη».
Τεκκέδες (τόποι προσευχής των μωαμεθανών) υπήρχαν κι άλλοι τότε στην Αθήνα.
Το τάγμα των Μεβλεβηδών όμως που εγκαταστάθηκε στους Αέρηδες, με τις ιδιόρρυθμες τελετουργίες του, που σε πολλές περιπτώσεις, γίνονταν στο ύπαιθρο, γύρω απ’ τον Πύργο, τον έκανε επίκεντρο της προσοχής όχι μόνο των Αθηναίων, αλλά κι όσων ξένων πέρασαν απ’ την πόλη μετά το 1750.
Οι Μεβλεβήδες ήταν μορφωμένοι κληρικοί και ψ αυτό είχαν ευρύτατα χρησιμοποιηθεί απ’ το σουλτανικό καθεστώς για τον προσηλυτισμό αλλόπιστων στη μουσουλμανική θρησκεία. Σε εικονογραφήσεις του ΙΗ’ αιώνα παριστάνονται σαν ταξιδιώτες, ένα είδος μουσουλμάνων ιεραποστόλων.
Ανήκαν σ’ ένα δόγμα που είχε ιερό βιβλίο το Μενεβή, γραμμένο σε περσική γλώσσα. Εκτός από περσικά γνώριζαν και αραβικά, τη γλώσσα του Κορανίου. Εθνική τους γλώσσα ήταν η τουρκική.
Ιδρυτής του δόγματος τους ήταν ο Mevlana Cela Cettin Rumi που γεννήθηκε στο Αφγανιστάν το 1207 και πέθανε στην Τουρκία, στο Ικόνιο, το 1273. Εκεί βρίσκεται το Μαυσωλείο του και, κάθε Δεκέμβρη, γίνονται γιορτές στη μνήμη του μέχρι σήμερα.
Τεκκέδες Μεβλεβηδών υπήρχαν σ’ όλες τις σημαντικές πόλεις της Τουρκίας, κι ο «Τεκκές του Μπραΐμη» της τουρκοκρατούμενης Αθήνας ήταν ένας απ’ αυτούς.
Το εσωτερικό των Αέρηδων είχε κατάλληλα διακοσμηθεί από τους νέους οικιστές.Σε μια γωνιά του οκταγωνικού κτίσματος είχε σχηματισθεί μια εσοχή που έδειχνε την κατεύθυνση της Μέκκας, ήταν βαμμένη κόκκινη και πράσινη και διακοσμημένη με κεριά. Στους τοίχους είχαν τοποθετηθεί ξύλινες πινακίδες με αποσπάσματα απ’ το Κοράνιο και ιερές πράσινες σημαίες του Μωάμεθ. Εκτός από δεκάξι αυγά στρουθοκαμήλου που ήταν κρεμασμένα στο εσωτερικό του Τεκκέ για να διώχνουν το κακό μάτι, υπήρχε πάνω στον τοίχο και μια απομίμηση ενός αμφίστομου ιερού σπαθιού.
Το πράσινο χρώμα, χρώμα ιερό, κυριαρχούσε στο χώρο κι ο αρχηγός των δερβίσηδων ήταν ντυμένος στα πράσινα κι αυτός.
Κάθε Παρασκευή οι δερβίσηδες προσεύχονταν ψέλνοντας όλοι μαζί, με τη συνοδεία ενόργανης μουσικής, ύμνους στηριγμένους σε ποιήματα του Mevlana. Η ομαδική προσευχή είχε σαν κατάληξη της μια τελετή εντυπωσιακή: οι δερβίσηδες, ντυμένοι στ’ άσπρα, με κάπες μακριές, χόρευαν «σαν πεταλούδες» ένα είδος ρυθμικού κυκλικού χορού τον Sema. Ξεκινώντας απ το εσωτερικό του πύργου, έβγαιναν στη συνέχεια έξω απ’ τον Τεκκέ. Εκεί, ανάμεσα στους θάμνους και τα χόρτα, συνέχιζαν το χορό στην αρχή με κινήσεις αργές, στον ήχο τριών τύμπανων, βγάζοντας πού και πού περίεργες κραυγές. Έφταναν συχνά σε σημείο βακχικής έξαρσης, «σαν Κορύβαντες», καθώς η μουσική ακολουθούσε όλο και πιο γρήγορο ρυθμό. Σε στιγμές έκστασης, σύμφωνα με περιγραφές περιηγητών, έσκιζαν τα ρούχα τους, έβγαζαν αφρούς απ’ το στόμα τους κι έπεφταν κάτω ξεροί. Απεικονίσεις δυτικών ζωγράφων δείχνουν μεμονωμένες περιπτώσεις χαράγματος των χεριών τους από τους ίδιους.
Ο Edward Dodwell δίνει λεπτομέρειες απ’ τη ζωή των Μεβλεβηδών και το «χορό των στρεφομένων δερβισών», σε δυο πίνακες του. Φαίνεται μάλιστα πως λίγο πριν απ’ το τέλος της τουρκοκρατίας, όταν οι επισκέψεις ξένων στην Αθήνα είχαν πια γίνει μέρος της καθημερινής ζωής, ο ιερατικός αυτός χορός είχε γίνει τόσο γνωστός και δημοφιλής ανάμεσα τους, ώστε είχε τυποποιηθεί.
Καθώς διαβάζουμε σε κείμενο του 1809, γραμμένο απ’ τον Άγγλο John Gait, δίνονταν συχνά και ειδικές παραστάσεις μετά από κατάλληλη διαμόρφωση του χώρου, όταν επρόκειτο να παρακολουθήσουν το χορό επισκέπτες σημαντικοί.
Το Φετιχιέ, το τζαμί της περιοχής, βρισκόταν στο ακραίο όριο του Σταροπάζαρου. Τέλεια διατηρημένο και συντηρημένο, αλλά κλειστό μέχρι σήμερα στο κοινό, γνώρισε πολλές μεταμορφώσεις στη διαδρομή της ιστορίας του.
«Το τζαμί του Σταροπάζαρου σωζόμενον εισέτι… χρησιμεύει ότε μεν ως στρατιωτική τού φρουραρχείου φυλακή, ότε δε ως στρατών. Εν έτει 1824 τη αποφάσει της κοινότητος ωρισθή τούτο ως Σχολή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου παραδοθέν τη Φιλομούσω Εταιρεία».
(Δ. Γρ. Καμπούρογλου, εφημερίδα «Εστία», 1881)
Τη συνέχεια των μεταμορφώσεων του Φετιχιέ απαριθμεί ο Καμπούρογλους και σε μεταγενέστερη εποχή:
«..Ήδη μετεβλήθη εις αποθήκην πολυπληθών σάκκων αλεύρου προσοικοδομηδέντων καί των μηχανικών κλιβάνων τού μεγάλου στρατιωτικού αρτοποιείου…
…Αν ποτέ έν τω τόπω τούτω κυριάρχηση ή διάνοια καί επικράτηση πνεύμα ευρύτερων καί ενιαίων ίστορικών μελετών, παύσωσι δ’ ύβριζόμενα ιστορικά μνημεία υπάτης σημασίας, τότε έλπίζομεν ότι καί το Φετιχιέ τζαμί, απαλλασσόμενον τών κλιβάνων καί τών σάκκων, καθαριζόμενον τών προσθέτων κτιρίων, θέλει απόδειξη άν πράγματι ύπήρξέ ποτέ ή Μητρόπολις τών Άθηνών, αλλά καί οποίον τό όνομα της…».
Για πολλά χρόνια όμως, οι καμινάδες του στρατιωτικού φούρνου συνέχισαν τη λειτουργία τους…
Το τζαμί απαλλάχτηκε βέβαια κάποτε από τα πρόσθετα κτίσματα και αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή, αλλά στη συνέχεια έγινε αποθήκη αρχιτεκτονικών μελών διαφόρων κτισμάτων που ανήκουν στην περιοχή της Ακρόπολης…
Ο μιναρές του τζαμιού είχε κατεδαφιστεί στα χρόνια της Επανάστασης. Μερικά σκαλοπάτια μόνο μαρτυρούν σήμερα την ύπαρξη του. Βωμοί αρχαίων ναών, καμπαναριά εκκλησιών, μιναρέδες, υπήρξαν σ’ όλους τους πολέμους θύματα της μισαλλοδοξίας των κατά καιρούς αντιμαχόμενων, σαν κατ’ εξοχήν σύμβολα λατρείας. Αντίθετα, τα κυρίως θρησκευτικά κτίρια, ναοί αρχαίοι, εκκλησίες χριστιανικές, τζαμιά, διατηρήθηκαν ακέραια μετά τον «αποχρωματισμό» τους, όντας χρήσιμα αυτά καθ’ εαυτά σαν οικοδομήματα…
| ΠΩΛΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑΣΤΕΣ, ΠΕΡΑΣΤΙΚΟΙ, ΥΠΟΖΥΓΙΑ ΕΓΧΩΡΙΑΣ ΚΙ ΑΛΛΟΔΑΠΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ: Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΡΟΠΑΖΑΡΟΥ… |
Η Ρωμαϊκή Αγορά βρίσκεται μεταξύ των οδών Πελοπίδα, Μάρκου Αυρηλίου, Πολυγνώτου, Διοσκούρων και Επαμεινώνδα και σώζεται κατά το ήμισυ περίπου. Δύο πρόπυλα, ένα στη δυτική πλευρά δωρικό –η πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς– (δεξιά) και ένα στην ανατολική πλευρά ιωνικό με αρράβδωτους κίονες (αριστερά) ήταν οι κύριες είσοδοι του κτηρίου. Πανοραμική φωτογραφία Χρ. Βασιλόπουλος…
Η επιβλητική πύλη της Αθηνάς Αρχηγέτιδος είχε τέσσερις δωρικούς κίονες και αέτωμα από πεντελικό μάρμαρο…. Αφιερώθηκε στην Αθηνά Αρχηγέτιδα (11 π.Χ.)….
Αττικη Γη 