Η διάσημη Παναγιά η Αθηνιώτισσα

Ένα μικρό εκκλησάκι της Παναγίας που έζησε δεκαπέντε αιώνες, ήταν διάσημο σ’ όλο τον κόσμο, το προσκύνησαν αυτοκράτορες, έγινε καθολικός ναός, τζαμί, εκκλησία και πάλι, για να κατεδαφιστεί τελικά από τους αρχαιολόγους. Σε ποιο σημείο των Αθηνών βρισκόταν;

Η Παναγιά η Αθηνιώτισσα ήταν μια από τις πιο διάσημες εκκλησίες της βυζαντινής αυτοκρατορίας, αν και επρόκειτο για ένα μικρό ναΐσκο, που καμιά σχέση δεν είχε σε μέγεθος και λαμπρότητα με τους περικαλλείς ναούς που υπήρχαν σ’ όλη την Ορθόδοξη επικράτεια. Είχε γίνει όμως διάσημη, διότι την επισκέφθηκε για προσκύνημα ο Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, αφού σάρωσε τον Σαμουήλ. Ο μέγας βασιλεύς μάλιστα χάρισε στην Παναγιά την Αθηνιώτισσα ένα ολόχρυσο περιστέρι τεράστιας αξίας, το οποίο κρεμόταν από τη σκεπή στη μέση του καθολικού για πάνω από τέσσερις αιώνες. Που βρισκόταν η Παναγιά η Αθηνιώτισσα;

Ο ναός αυτός έπαψε να υπάρχει από το 1840 περίπου. Ήταν πάνω στον βράχο της Ακρόπολης, στο εσωτερικό του Παρθενώνα. Τον 5ο αιώνα, οι χριστιανοί που συνήθιζαν τότε να κατεδαφίζουν ή να μετατρέπουν τους ναούς του δωδεκάθεου σε εκκλησίες, χωρίς να χαλάσουν το αρχαίο μνημείο έχτισαν χαμηλά τοιχία ανάμεσα στους μαρμάρινους κίονες και έφτιαξαν την εκκλησούλα. Είχε αντίθετο προσανατολισμό με τον Παρθενώνα, του οποίου έκλεισαν την ανατολική είσοδο, ενώ στην νοτιοδυτική πλευρά ύψωσαν και ένα καμπαναριό.

Στο εσωτερικό η εκκλησούλα είχε μαρμάρινο τέμπλο και τοιχογραφίες. Η Αγία Τράπεζα στηριζόταν σε τέσσερις κολώνες από Πορφυρίτη. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς χτίστηκε, πάντως τα επίσημα θυρανοίξια της έγιναν επί Ιουστινιανού.

Γύρω της οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν δεκάδες τάφους, καθώς εκείνη την εποχή υπήρχε η συνήθεια να θάβονται οι παπάδες στον περίβολο της εκκλησίας που λειτουργούσαν. Επειδή η Αθηνιώτισσα δεν είχε αυλή, τους έθαβαν όπου μπορούσαν πάνω στον βράχο της Ακρόπολης. Η εκκλησία ήταν διάσημη στον χριστιανικό κόσμο. Το 1081, ο Βουλγαροκτόνος αφού νίκησε τους Βούλγαρους, αντί να πάει στην Κωνσταντινούπολη κατέβηκε μέχρι την Αθήνα που δεν ήταν παρά μια μικρή πολιτειούλα, μόνο και μόνο για να προσκυνήσει.

Η Παναγιά η Αθηνιώτισσα ακολούθησε πιστά την ιστορική πορεία του ελληνισμού. Όταν η Αττική κατελήφθη από τους Βουργουνδούς (τους πρώτους Φράγκους), το τέμπλο κατέβηκε και μετατράπηκε σε καθολική εκκλησία. Το χρυσό περιστέρι του Βουλγαροκτόνου καθώς και κάποια πολύτιμα κειμήλια όπως χρυσά καντήλια, δισκοπότηρα, χρυσά και αργυρά ευαγγέλια είχαν κλαπεί από τους δυτικούς πλιατσικολόγους, όταν κατέλαβαν τον βράχο το 1204. Όταν έφθασαν οι Τούρκοι, το καμπαναριό κατεδαφίστηκε, χτίστηκε μιναρές και η εκκλησία έγινε τζαμί.

Όταν η Ελλάδα απελευθερώθηκε με την επανάσταση του ’21 ξανάγινε εκκλησούλα για λίγο, μέχρι που οι αρχαιολόγοι καθάρισαν το αρχαίο κτίσμα από όλες τις προσθήκες για να επανέλθει στην αρχική κατάσταση των κλασσικών χρόνων. Τότε, μαζί με τους τοίχους της Αθηνιώτισσας, κατεδαφίστηκαν και πολλές δεκάδες ακόμα κτίσματα που υπήρχαν πάνω στον βράχο. Ανάμεσα στα αρχαία μάρμαρα που επέμεναν να στέκουν υπήρχε ένας κανονικός τούρκικος μαχαλάς με σπιτάκια κολλημένα το ένα δίπλα στ’ άλλο.

Η Παναγιά η Αθηνιώτισσα πάντως, ήταν μια μόνο από τις Παναγιές που υπήρχαν στην Αττική τη Βυζαντινή περίοδο και μετά. Οι Αθηναίοι λάτρεψαν την Παναγιά περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη άγια φιγούρα της χριστιανοσύνης, πιθανότατα διότι στο ιστορικό τους ασυνείδητο, ήταν συνέχεια της Παλλάδας Αθηνάς. Ο ιστοριοδίφης Δημήτριος Καμπούρογλου, αναφέρει τριάντα τρεις εκκλησίες της Παναγιάς στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών.

Ανάμεσα τους η Παναγιά του Αγγέλου, η Βλασσαρού, η Γοργοεπήκοος, η Δουβέργαινα, η Καπνικαρέα, η Χρυσοκαστριώτισσα, η Κρυσταλλιώτισσα, η Αγιά Κυρά, η Παντάνασσα, η Πελεκαρίχη, η Ροδακιώτισσα, η Χρυσορόιδαινα, η Ρόμβη, η Χρυσοσπηλιώτισσα, η Ελεούσα, η Αγία Δύναμις, η Παναγιά του Καντήλη, του Κομηνάτη, του Κοττάκη, του Λυκοδήμου, η Μεγάλη Παναγιά. Υπήρχαν επίσης και πολλά μοναστήρια: Η Παναγιά του Δαφνίου ή Χρυσοδαφνιώτισσα, η Παναγία Τα Κλειστά ή Εκκλησιώτισσα, η Παναγία η Καισατριανή, η Πεντελιώτισσα, η Φανερωμένη, η Χρυσολεόντισσα. Τι να απέγιναν άραγε όλες αυτές;

Μία σταγόνα ιστορία του Δημήτρη Καμπουράκη

Η Παναγία η Αθηνιώτισσα ήταν χριστιανικός ναός στην Αθήνα. Λειτουργούσε στον Παρθενώνα της Ακρόπολης.

Περιγραφή του ναού

Ο Παρθενώνας για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες χριστιανικού ναού επέστη ουσιώδεις μεταλλαγές. Η ανατολική είσοδος του αρχαίου ιερού κλείστηκε, και ο πρόναος που έγινε το άγιο βήμα υψώθηκε κατά ένα σκαλοπάτι πάνω από το παλαιό έδαφος. Επάνω από αυτό κατασκευάστηκε μαρμάρινη αψίδα βυζαντινού ρυθμού. Στις δυο πλευρές της μεγάλης κόγχης του ιερού κτίστηκαν άλλες δύο μικρότερες, προς βορρά για την προσκομιδή των τιμίων δώρων, ενώ προς νότο για τα σκευοφυλάκια στα οποία εναποτίθονταν τα ιερά σκεύη, άμφια και λειτουργικά βιβλία. Ο αρχαίος οπισθόδομος μετασχηματίστηκε σε νάρθηκα της εκκλησίας. Η παλαιά και ευρεία είσοδος διατηρήθηκε ως μεγάλη πύλη.

Ήταν στολισμένος με μάρμαρο, εικόνες και ψηφιδωτά. Την αγία τράπεζα βάσταζαν τέσσερις κολόνες από πορφυρίτη. Αλλού έστεκαν κολόνες από ίασπι. Η χρυσή εικόνα της Παναγίας έστεκε σε μια κόγχη, στολισμένη με χιλιάδες ψηφίδες, τις λεγόμενες χρυσόπετρες. Στους τοίχους του οπισθόδομου σώζονται ακόμα και σήμερα αμυδρά λείψανα βυζαντινών εικόνων. Στην εκκλησία αυτή έκαιγε λυχνία άσβεστη, η οποία υπήρχε στο ναό από την αρχαία εποχή, για την οποία ο Παυσανίας αναφέρει ότι έκαιγε μπροστά στο άγαλμα της Αθηνάς.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Επάνω από την αγία τράπεζα αιωρείτο χρυσή περιστερά που παρίστανε το Άγιο Πνεύμα.

Η χρυσή εικόνα της Παναγίας ήταν κρεμασμένη μέσα σε κόγχη επάνω από το ιερό. Η αγία τράπεζα ήταν σκεπασμένη με πεντελικό μάρμαρο και στηριζόταν επάνω σε τέσσερις μικρούς κίονες από πορφυρίτη με μαρμάρινα και επίχρυσα κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού.

Ιστορική αναδρομή

Δεν είναι γνωστό πότε μετατράπηκε ο Παρθενώνας σε χριστιανικό ναό. Επί Ιουστινιανού Α΄ πάντως καθαγιάστηκε και ορίστηκε να λέγεται «καθολική εκκλησία Αθηνών». Σε ανώνυμη χειρόγραφη περιήγηση του 15ου αιώνα που βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Βιέννης αναφέρεται ότι «ο ναός της Θεομήτορος που βρίσκεται στην Ακρόπολη οικοδομήθηκε από τον Απολλώντα και τον Ευλύγιο»^{[εκκρεμεί παραπομπή]}, οι οποίοι όπως ξέρουμε ήταν σύγχρονοι του Ιουστινιανού και Τιβερίου Β΄ αντίστοιχα. Από τα τέλη του 6ου αιώνα και έπειτα άρχισαν να κηδεύονται γύρω από το ναό οι νεκροί των κληρικών, επισκόπων και άλλων. Σε ανασκαφές που έγιναν το 1836 βρέθηκαν πολλά μνήματα χριστιανικού κοιμητηρίου και μια μαρμάρινη επιγραφή «της αγιωτάτης εκκλησίας των Αθηνών», καθώς και χάλκινα νομίσματα των βασιλέων Ιουστινιανού και Ιουστίνου Β΄, και μερικά χρυσά του Τιβερίου Β΄ του Θρακός. Το έτος 946 ο Όσιος Λουκάς, σε παιδική ηλικία προσκύνησε στο ιερό της Θεοτόκου στην Ακρόπολη, και παρέμεινε στην Αθήνα ενδυθείς το μοναχικό σχήμα. Αναφέρεται επίσης ότι ο όσιος Νίκων το έτος 980 στην περιοδεία του από την Αθήνα ανέβηκε στην Ακρόπολη και έκανε κήρυγμα από το ναό αυτό. Ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος μετά τις νίκες του εναντίον των Βουλγάρων επισκέφθηκε την Αθήνα το 1019 και προσκύνησε την Παναγία, εκόσμησε δε την εκκλησία με λαμπρά και πολυτελή αναθήματα. Κατά την Άλωση των Αθηνών από τους Λατίνους η εκκλησία συλήθηκε και μετατράπηκε σε καθολική εκκλησία, υπό την ονομασία «Σάντα Μαρία ντι Ατένε». Τελικά έγινε μωαμεθανικό τζαμί.

Στο βάθος της αψίδας και στο μέσο της ημικύκλιας εξέδρας υψώνονταν ο επισκοπικός μαρμάρινος θρόνος.

Πηγές

• Σπυρίδων Λάμπρος, Μικταί Σελίδες, Εν Αθήναις, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1905
• Τάσος Νερούτσος, Χριστιανικαί Αθήναι, Αθήνα, 1889, σσ. 19, 21-23, 51-52, 72

Το 2009, ο Κώστας Γαβράς είχε σκηνοθετήσει ένα ντοκιμαντέρ με τον τίτλο “Parthenon” όπου μέσα σε λίγα λεπτά γινόταν μια ιστορική αναδρομή στο σημαντικότερο μνημείο του δυτικού πολιτισμού. Ο διάσημος σκηνοθέτης είχε δεχθεί σφοδρή κριτική και για το ντοκιμαντέρ αυτό. Κατηγορήθηκε για ιστορικές ανακρίβειες και για μεροληπτικές αναφορές σε βάρος των χριστιανών. Σκεφτήκαμε να αφιερώσουμε ένα άρθρο στην ιστορία του Παρθενώνα στα βυζαντινά χρόνια καθώς εκτός από το ότι είχε μετατραπεί σε χριστιανικό ναό, οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν κάτι άλλο.

Το πέρασμα από την ειδωλολατρία στον Χριστιανισμό

Όπως γράφει ο Φέρντιναντ Γκρεγκορόβιους, η Αθήνα ήταν «η ακρόπολη της ειδωλολατρίας που τότε την περιέλουζε ακόμα η εκθαμβωτική λάμψη των τεχνών και της λογοτεχνίας» και δεν υπάρχει πιο τολμηρή πράξη από το κήρυγμα σ’ αυτήν του Απόστολου Παύλου (το 51 μ.Χ.). Ο αποστολικός προπομπός που αποθέωνε τον Ιησού, εξοργίστηκε στη θέα των αγαλμάτων των θεών, των αριστουργημάτων της Ελλάδας που γέμιζαν την πόλη και των απαστραπτόντων ναών ,προς τα μαρμάρινα περιστύλια των οποίων ανέβαιναν οι λιτανείες των ιερέων και του λαού. Κάλεσε την Αθήνα, τον πύργο των θεών να υποταχθεί στον Χριστό αλλά αναγνώρισε ότι ήταν ακόμα απόρθητη για την ευαγγελική σκέψη».

Το κήρυγμα του Παύλου στον Άρειο Πάγο δεν βρήκε μεγάλη ανταπόκριση καθώς σύμφωνα με την παράδοση μόνο ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης και η Δάμαρις πίστεψαν στο κήρυγμά του.

Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138) η Αθήνα έφτασε στα όρια της εξέλιξής της ως πόλη. Σταδιακά τα πράγματα στην αχανή ρωμαϊκή αυτοκρατορία άρχισαν ν’ αλλάζουν. Νομαδικοί λαοί που σκόρπιζαν την ερήμωση έκαναν από τον 3ο αιώνα την εμφάνισή τους. Το 253 πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη ενώ το 267 Γότθοι και Έρουλοι επέδραμαν στην Αθήνα και λεηλάτησαν τα κινητά αγαθά της πόλης (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 31/1/2017).

Παρόλο ότι στην Αθήνα εξακολουθούσαν να ανθούν οι Σχολές του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Χρύσιππου, οι πρώτοι απολογητές του Χριστιανισμού εμφανίστηκαν στην Αθήνα. Ο φιλόσοφος Αριστείδης που αργότερα έγινε Χριστιανός, ο Κοδράτος, επίσκοπος Αθηνών, ο Αθηναγόρας, ένας Αθηναίος που ζούσε στην Αλεξάνδρεια (2ος αι.) και ο δάσκαλος του Ωριγένη, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (150-215).

Από τα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο χριστιανισμός επικρατεί. Πολλά αριστουργήματα που κοσμούσαν την Αθήνα, μεταφέρθηκαν στην Κων/πολη, τη νέα πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Η παρένθεση του Ιουλιανού (361-363) δεν ήταν αρκετή για να επαναφέρει στο προσκήνιο τη λατρεία των αρχαίων θεών. Ο Μέγας Θεοδόσιος με τα διατάγματά του έδωσε ένα γερό χτύπημα στην ειδωλολατρία όμως δεν πείραξε κανέναν από τους ναούς της Αθήνας. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού.

Η επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου στην Ελλάδα (396) δεν άφησε ανεπηρέαστη την Αθήνα παρά το ότι ο βάρβαρος ηγεμόνας, σύμφωνα με τις περισσότερες πηγές, σεβάστηκε τα μνημεία της πόλης. Λίγα χρόνια αργότερα, επισκέφθηκε την Αθήνα ο Συνέσιος Κυρήνης. Βρήκε την πόλη σε τόσο άσχημη κατάσταση που την συνέκρινε με την προβιά που είχε απομείνει από ένα σφαγμένο ζώο που προοριζόταν για θυσία. Η περιγραφή του θυμίζει τη φράση του Οράτιου «vacuae Athenae» (έρημη Αθήνα). Ωστόσο, η αρχαία θρησκεία μπόρεσε να συνεχίσει τον αγώνα ενάντια στον χριστιανισμό ιδιαίτερα στην Αθήνα, ως τις αρχές περίπου του 6ου αι. καθώς εξακολουθούσε να λειτουργεί η πλατωνική Ακαδημία.

Το τελειωτικό χτύπημα για τη λατρεία των θεών ήρθε από τον Ιουστινιανό. Είτε έκλεισε την Ακαδημία της Αθήνας είτε δήμευσε την τεράστια περιουσία της από τα κληροδοτήματα, θεωρείται αυτός που έκανε αδύνατη τη συνέχιση της λειτουργίας της. Οι τελευταίοι φιλόσοφοι της Αθήνας με επικεφαλής τον σχολάρχη τους Δαμάσκιο (αναφέρονται επίσης και οι: Σιμπλίκιος, Ευλάλιος, Πρισκιανός, Ερμείας, Διογένης και Ισίδωρος ως οι άλλοι σπουδαίοι φιλόσοφοι της εποχής) μετανάστευσαν στην αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη με την ελπίδα να μπορέσουν εκεί να διαδώσουν τις ιδέες τους. Η απογοήτευση ήρθε σύντομα. Επέστρεψαν στην Ελλάδα και τα ίχνη τους χάθηκαν. Γράφει χαρακτηριστικά ο Γκρεγκορόβιους:

«Το ένδοξο καθίδρυμα του Ελληνισμού του οποίου η πνευματική δύναμη είχε πεθάνει ήδη με τον θάνατο του Πρόκλου στις 17 Απριλίου 485, κατέρρευσε από την ίδια του την εξάντληση και έσβησε απαρατήρητα μετά από μία διάρκεια περισσότερη των οχτώ αιώνων, από τον καιρό του Πλάτωνα. Ακόμα κι αν στην Αθήνα εξακολούθησαν να υπάρχουν ιδιωτικές σχολές της Ρητορικής και της Γραμματικής, δεν άσκησαν καμία επιστημονική επίδραση πλέον».

Ο Παρθενώνας μετατρέπεται στην Παναγία την Αθηνιώτισσα

Κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι οι Χριστιανοί της Αθήνας δεν φαίνεται να υπέφεραν ακόμα και στα χρόνια των μεγάλων διωγμών (του Δέκιου, του Διοκλητιανού κ.ά.), ούτε έφτασαν ποτέ στο σημείο να ζουν σε κατακόμβες. Η μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό έγινε μάλλον ομαλά. Χριστιανικές εκκλησίες αναφέρονται από τον 4ο αιώνα. Το Θησείο είχε μετατραπεί σε ναό είτε του Αγίου Γεωργίου είτε του Σωτήρος. Στα χρόνια του Ιουστινιανού (527-565) υπήρξε μαζική μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικές εκκλησίες. Τότε φαίνεται ότι έχουμε και τη μετατροπή του Παρθενώνα στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Πότε ακριβώς δεν το γνωρίζουμε.

Η παράδοση αναφέρει ότι αρχιτέκτονες του νέου χριστιανικού ναού ήταν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος. «Περί δε γε του ναού της Θεομήτορος ον ωκοδόμησαν Απολλώς και Ευλόγιος επ’ ονόματι Αγνώστου Θεού» (Ανώνυμος Βιέννης). Έχει γραφτεί και αυτό υποστηρίζει και ο Κώστας Γαβράς στο ντοκιμαντέρ «Parthenon» ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στην Αγία Σοφία. Αυτό όμως δεν είναι επαρκώς τεκμηριωμένο. Ούτε και το ότι ήταν αφιερωμένος στον «Άγνωστο Θεό». Μάλλον έχει δημιουργηθεί σύγχυση με τον βωμό του αγνώστου Θεού για τον οποίο μίλησε ο Απόστολος Παύλος.

Βέβαια η μετατροπή του Παρθενώνα σε χριστιανικό ναό απαιτούσε εκτεταμένη μετασκευή του εσωτερικού του. Αρχικά, μετατράπηκε ο προσανατολισμός του ναού με τη μετατόπιση της εισόδου του στη δυτική πλευρά. Ο οπισθόδομος έγινε ο νάρθηκας της εκκλησίας και η πύλη του η πόρτα της εισόδου. Ο τοίχος ανάμεσα στον οπισθόδομο και τον σηκό διασπάστηκε από μια νέα μεγάλη πύλη στο σημείο όπου βρισκόταν η κόχη για το άγαλμα της Αθηνάς από χρυσό, ελεφαντόδοντο και χαλκό. Από τον ίδιο τον σηκό, έφτιαξαν το καθολικό ή το μεσαίο κλίτος έτσι ώστε στην ανατολική πλευρά να τοποθετηθεί ένας υπερυψωμένος χώρους του βωμού ή το Άγιο Βήμα με μια αψίδα. Η κόχη αυτή, τον 7ο αιώνα πρέπει να είχε διακοσμηθεί με την ψηφιδωτή εικόνα της Παρθένου ή Παναγίας Αθηνιώτισσας. Το Άγιο Βήμα έκλεινε το βυζαντινό τέμπλο ως το άδυτο, ενώ πίσω του βρισκόταν ο βωμός κάτω από έναν θόλο τον οποίο υποβάσταζαν τέσσερις κίονες πορφυρίτη με κορινθιακά κιονόκρανα από άσπρο μάρμαρο. Στο ημικύκλιο είχαν τοποθετηθεί μαρμάρινες έδρες για τους ιερείς και στο μεσαίο κλίτος βρίσκονταν ένας άμβωνας και ο θρόνος του επισκόπου που μάλλον ήταν ένα αρχαίο μαρμάρινο κάθισμα του θεάτρου του Διονύσου. Για να δώσουν φως, άνοιξαν πάνω από την αψίδα ένα παράθυρο κι έτσι καταστράφηκε το μέσο του ανατολικού διαζώματος. (Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Φέρνιναντ Γκρεγκορόβιους «Μεσαιωνική Ιστορία των Αθηνών»).

Ο Παρθενώνας είχε καταστραφεί από φωτιά κατά την ύστερη αρχαιότητα. Ο εμπρησμός είχε γίνει από τους Έρουλους το 267 ή από τους Γότθους το 396. Πότε όμως και από ποιον επισκευάστηκε ο ναός; Ο Κ. Γαβράς δέχεται ότι ο Παρθενώνας κάηκε από τους Έρουλους το 267 και ότι επισκευάστηκε το 360 από τον Ιουλιανό. Λεπτομέρεια; Ο Ιουλιανός δεν ήταν αυτοκράτορας το 360 αλλά από το 361 ως το 363. Είναι απαράδεκτο σε σοβαρό υποτίθεται ντοκιμαντέρ να γίνονται τέτοια λάθη… Αν όμως ο Παρθενώνας καταστράφηκε από τους φανατισμένους Αρειανούς (αιρετικούς) του Αλάριχου το 396 όπως αναφέρει και ο αείμνηστος Χαράλαμπος Μπούρας το 2012, η επισκευή είναι πολύ πιθανό να έγινε από τον έπαρχο Ερκούλιο (αρχές 5ου αι.) που τιμάται σε επιγραφές για τη συντήρηση και την επισκευή μνημείων της Αθήνας.

Ο Pollini σε πρόσφατη εργασία του (2007) θεωρεί ότι τον Παρθενώνα μπορεί να τον έκαψαν οι Χριστιανοί της πόλης από θρησκευτικό μένος, εκδοχή μάλλον απίθανη. Ο Κ. Γαβράς στο ντοκιμαντέρ του αναφέρει ότι το 438 οι χριστιανοί καταστρέφουν τα γυμνά γλυπτά του Παρθενώνα. Πρόκειται για μια επίμαχη σκηνή για την οποία γράφτηκε ότι αφαιρέθηκε μετά από παρέμβαση της Εκκλησίας. Πάντως στο διαδίκτυο, το ντοκιμαντέρ υπάρχει με τη «λογοκριμένη» σκηνή. Αν η σκηνή αυτή κόπηκε είναι απαράδεκτο. Όφειλε όμως ο κύριος Γαβράς να αναφέρει τις πηγές του για το συγκεκριμένο γεγονός. Παρά τις προσπάθειές μας δεν βρήκαμε στη βιβλιογραφία κάποια αναφορά για την καταστροφή των γυμνών γλυπτών του Παρθενώνα από τους Χριστιανούς.

Μήπως είναι λίγο επιλεκτικός στις αναφορές του ο κύριος Γαβράς; Γιατί δεν αναφέρεται στη μετατροπή του δυτικού θαλάμου του Παρθενώνα σε οίκο ανοχής από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή , καθώς εγκατέστησε σε αυτόν πλήθος από εταίρες ή στην αφαίρεση του χρυσού χιτώνα της θεάς Αθηνάς από τον τύραννο Λάχαρη το 295 π.Χ., τον οποίο έλιωσε για να φτιάξει χρυσά νομίσματα;

Πάντως το ντοκιμαντέρ αυτό προβάλλεται στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης οι ιθύνοντες του οποίου προφανώς ενστερνίζονται το περιεχόμενό του…

Αυτοκράτορες και άγιοι στην Παναγία την Αθηνιώτισσα

Μέχρι πρόσφατα υπήρχε η άποψη ότι η Αθήνα κατά τη βυζαντινή περίοδο ήταν μια περιθωριακή πόλη που δεν είχε καμία σχέση με το ένδοξο παρελθόν της. Τα τελευταία χρόνια ήρθαν στην επιφάνεια νέα στοιχεία και γράφτηκαν βιβλία όπως «Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ» του καθηγητή Αντώνη Καλδέλλη που αποδεικνύουν ότι όταν ο Παρθενώνας μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό η Ακρόπολη έγινε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στη βυζαντινή επικράτεια.

Ο Παρθενώνας, γράφει ο Α. Καλδέλλης, «ήταν πιο σημαντικός ως χριστιανική εκκλησία απ’ όσο υπήρξε ως ναός στην αρχαιότητα. Η βυζαντινή περίοδος ήταν η εποχή της πραγματικής του δόξας».

Ίσως υπάρχει μια δόση υπερβολής, σίγουρα όμως η άποψη που υπήρχε μέχρι πρόσφατα για τη σημασία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας θα πρέπει να επανεξεταστεί και να αναθεωρηθεί. Ο αυτοκράτορας Κώνστας Β’ έμεινε στην Αθήνα τον χειμώνα του 662-663. Η πόλη αποτέλεσε σταθμό στην εκστρατεία του στην Ιταλία, στην οποία εκτός από πολυάριθμο στρατό «συνοδευόταν» και από τον βυζαντινό στόλο. Ονομαστό είναι το προσκύνημα του Βασίλειου Β’ Βουλγαροκτόνου στην Αθήνα. Μετά το τέλος των πολέμων με τους Βούλγαρους, την άνοιξη του 1019 επισκέφθηκε την πόλη. Προσκύνησε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα και πρόσφερε πολλά αναθήματα στον ναό, που φρόντισε να διακοσμηθεί με λαμπρότητα και πολυτέλεια.

Τον 10ο αιώνα ο όσιος Φαντίνος που καταγόταν από την Καλαβρία, με τους μαθητές του Βιτάλιο και Νικηφόρο, επισκέφθηκε την Αθήνα. Ήταν γύρω στο 965 όταν ένας άγγελος του έδωσε εντολή να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη για να κηρύξει τον λόγο του Θεού. Με τους δυο μαθητές του ήρθε στην Ελλάδα, αρχικά στη Κόρινθο και στη συνέχεια στην Αθήνα όπου προσκύνησαν στην Παναγία την Αθηνιώτισσα. Οι Αθηναίοι έσπευσαν να δουν τον Φαντίνο που όμως αρρώστησε σοβαρά. Τελικά αυτός ανάρρωσε και αναχώρησε από την Αθήνα. Έμεινε για λίγο στη Λάρισα όπου δίδαξε στον ναό του Αγίου Αχιλλείου και πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου έμεινε ως το τέλος της ζωής του.

Και ο όσιος Λουκάς όμως που γεννήθηκε στη Φωκίδα στα τέλη του 9ου αιώνα ακολούθησε δυο μοναχούς από τη Ρώμη και ήρθε στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε στον ναό της Θεομήτορος. Ο όσιος Λουκάς πριν πεθάνει (953) εγκαταστάθηκε στο Στείρι της Βοιωτίας όπου ίδρυσε μια μοναστική κοινότητα που αποτέλεσε τον πυρήνα του μοναστηριού του Οσίου Λουκά που υπάρχει μέχρι σήμερα.

Και ο Νίκων ο Μετανοείτε όμως, μετά το κήρυγμά του στην Κρήτη όπου επανέφερε πολλούς κατοίκους της στον χριστιανισμό, καθώς είχαν αλλαξοπιστήσει μετά τη μακρόχρονη αραβική κατάκτηση, ήρθε στην Αθήνα γύρω στο 980, προσκύνησε στην Παναγία την Αθηνιώτισσα και κήρυξε τον λόγο του Θεού.

Ο όσιος Μελέτιος ο Νέος γεννήθηκε το 1035 σ’ ένα χωριό της Καππαδοκίας. Σε ηλικία 15 ετών έγινε μοναχός. Μετά από πολλές περιπέτειες, εγκαταστάθηκε σ’ έναν λόφο μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας όπου ίδρυσε μονή που υπάρχει ως τις μέρες μας και θεράπευε όσους έρχονταν σ’ αυτόν απελπισμένοι. Και αυτός όμως προσκύνησε την Παναγία την Αθηνιώτισσα. Γράφει ο Πτωχοπρόδρομος: «… από κει πήγε στην Αθήνα, ναι στην Αθήνα, την πόλη που η θέρμη της κάποτε για την ειδωλολατρία ήταν μεγαλύτερη από οποιασδήποτε άλλης μα πλέον έχοντας βρεθεί στο διαμετρικά αντίθετο άκρο, είναι ακόμα πιο θερμή στην ευσέβεια που τρέφει για την υπέραγνή μας βασίλισσα και Θεοτόκο… αφού λοιπόν ο Όσιος (Μελέτιος ο Νέος) παρέμεινε πρόσκαιρα στο πάνσεπτο ιερό της Πάνσεμνης κι απηύθυνε στον Θεό «τις προσευχές που πρόφεραν τα χείλη του» όπως λέει κι ο προφήτης, έκρινε σωστό να συνεχίσει τον δρόμο του φεύγοντας από κει…». Ο όσιος Μελέτιος ο Νέος πέθανε γύρω στο 1105.

Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης επιτέθηκε σφόδρα εναντίον των συμπολιτών του Αθηναίων, που λόγω των δεισιδαιμονιών τους κατέστρεψαν ένα ορειχάλκινο άγαλμα της Αθηνάς λίγο πριν την άλωση της πόλης από τους σταυροφόρους καθώς θεωρούσε τη θεά «ανδρείας και φρονήσεως επιστάτιν». Δεν πρόκειται όμως, πιθανότατα, για το άγαλμα της Προμάχου απ’ την Ακρόπολη, παρά όσα ισχυρίζονται μερικοί ερευνητές.

Το 1205, δυτικοί ιππότες κατέλαβαν την Αθήνα. Η Παναγία η Αθηνιώτισσα μετατράπηκε σε φράγκικο ναό αφιερωμένο επίσης στη Θεοτόκο ενώ μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς το 1456, μετατράπηκε σε τζαμί.

Επίλογος

Είδαμε λοιπόν ότι ο Παρθενώνας ως Παναγία Αθηνιώτισσα αποτέλεσε κέντρο θρησκευτικού προσκυνήματος τα βυζαντινά χρόνια κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό. Όπως γράφει ο Α. Καλδέλλης: «Η Αθήνα αναδείχθηκε σε πεδίο συνάντησης της παγανιστικής και της χριστιανικής κουλτούρας και, διόλου τυχαία, εκεί επιχειρήθηκε η αναβίωση του κλασικού παρελθόντος με όρους αναφοράς απ’ το νέο χριστιανικό περιβάλλον.

Κλείνουμε με ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Τάσσου Δημητρίου Νερούτσου «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ» που επιβεβαιώνει τα παραπάνω:

«Από περάτων της οικουμένης, απ’ ανατολών ηλίου μέχρι δυσμών και απ’ αυτής της εσχάτης Θούλης συνέρρεον ευσεβείς προσκυνηταί και επανερχόμενοι εις τας οικίας έκαστοι πατρίδος έφερον μεθ’ αυτών εικόνας εξ Αθηνών κι ίδρυον μοναστήρια επ’ ονόματι της Θεομήτορος της Αθηναίας».

Πηγές: ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΔΕΛΛΗΣ, «Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 2013
ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤ ΓΚΡΕΓΚΟΡΟΒΙΟΥΣ, «ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ, 1990
Τ.Δ. ΝΕΡΟΥΤΣΟΣ, «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑΙ ΑΘΗΝΑΙ», Αθήνα, 1889